Słuch fonemowy (fonematyczny) to umiejętność rozróżniania najmniejszych elementów mowy – tzn. fonemów. Oznacza to, że dziecko potrafi wyodrębnić z potoku mowy zdania, w zdaniach – wyrazy, w wyrazach – sylaby, w sylabach – głoski, a także ustalić kolejność głosek w wyrazie. Jest podstawowym elementem determinującym prawidłowy rozwój mowy oraz umiejętności czytania i pisania. Słuch fonemowy kształtuje się w trakcie rozwoju mowy dziecka w sposób spontaniczny i niezamierzony.
W zaburzeniach słuchu fonemowego obserwuje się następujące problemy:
W wypowiadaniu się:
- wady wymowy
- mały zasób słownictwa
- trudności w budowaniu zdań, tworzeniu opowiadań
- skracanie wyrazów o trudnej konstrukcji fonetycznej
- trudności w zapamiętywaniu i powtarzaniu trudnych wyrazów i dłuższych zdań
- agramatyzmy
W pisaniu:
- zniekształcenia pisowni, zlepki liter
- mylenie liter b-p, d-t, g-k, z-s, dz-c, sz-s
- trudności w pisaniu wyrazów ze zmiękczeniami, dwuznakami, z głoskami tracącymi dźwięczność
- trudności w analizie zdań na wyrazy, wyrazów na sylaby i głoski
- opuszczanie końcówek i cząstek wyrazów, gubienie liter, przestawianie ich kolejności
- przestawianie szyku dyktowanych wyrazów
- trudności we wszystkich rodzajach pisania: ze słuch, z pamięci, z przepisywaniem
W czytaniu:
- długo utrzymujące się literowanie utrudniające syntezę sylabową i wyrazową
- przekręcanie wyrazów, pomijanie lub dodawanie podobnie brzmiących, zgadywanie wyrazu
- mylenie znaczenia wyrazów o podobnym brzmieniu
- niewłaściwa intonacja czytanych tekstów
- bardzo wolne tempo czytania
Ponadto zaburzeniom słuchu fonematycznego towarzyszą również:
- trudności w nauce języków obcych
- trudności w zapamiętywaniu i powtarzaniu dłuższych zdań
- trudności w pamięciowym opanowaniu wierszy, zautomatyzowanych ciągów słownych takich jak: dni tygodnia, miesiące, tabliczka mnożenia
- trudności w nauce gramatyki
- trudności w rozumieniu dłuższych wypowiedzi słownych, poleceń nauczyciela, instrukcji
- rozróżnianiu wyrazów podobnych brzmieniowo
- obniżony zakres pamięci słuchowej
Przykładowe ćwiczenia słuchu fonematycznego:
1. Ćwiczenia na materiale bezliterowym – ćwiczenia słuchowe i rytmiczne:
- Rozpoznawanie dźwięków i szmerów (przesypywanie różnych materiałów sypkich: piasek, kamienie, żwir;
- Eksponowanie dźwięków charakterystycznych dla różnych pojazdów, głosów zwierząt , sprzętu gospodarstwa domowego, rozpoznawanie dźwięków różnych instrumentów...)
- Odtwarzanie przez dziecko słyszanego rytmu przy pomocy wystukiwania np. patyczkiem o bębenek, wyklaskiwania, wytupywania.
- Odgadywanie odgłosów docierających zza zasłony (przelewanie wody, rozdzieranie papieru, przesuwanie krzesła, gwizd czajnika, brzęk kluczy…)
- Rozpoznawanie melodii piosenek po zaśpiewanym fragmencie.
2. Ćwiczenia na materiale literowym:
• Wyodrębnianie zdań w mowie, słów w zdaniach:
- słuchanie wypowiedzi o prostej treści, np. ,,To kotek. On pije mleko”, a następnie rysowanie przez dziecko tylu kółek (kresek), ile jest zdań.
- układanie zdań przez dziecko na podstawie ilości patyczków (patyczki oznaczają słowa) np. I I I I Ala ma małego brata.
- zabawa w dopowiadanie brakującego słowa w zdaniu (np. gruszka jest żółta, a wiśnia...)
• Wyodrębnianie sylab w słowach:
- zabawa w poszukiwanie przedmiotów, których nazwy zaczynają się od - ,,sza” (szalik , szafa ...)
- wybieranie obrazków w nazwach, w których jest sylaba - ,,ro”(rower, krowa, korona ...)
- zabawa w sklep: dziecko podchodzi do stolika, na którym leży dużo przedmiotów. Poleca się mu ,,kupić” przedmioty, których nazwa zaczyna się od np. ,,bu” (budyń, burak ...)
- wyszukiwanie słów rozpoczynających się na daną sylabę, np. ,,ma”
- wyszukiwanie słów kończących się na daną sylabę: np. ,,ki”( wor-ki, lal-ki …)
- łańcuch sylabowy: dziecko wypowiada dwusylabowy wyraz, dzieli go na sylaby, druga sylaba staje się początkiem nowego wyrazu np. wa- ta, ta-ma.
• Podział wyrazów na sylaby (analiza sylabowa):
- dziecko nazywa obrazki, a następnie dzieli je na sylaby i liczy
- analiza z podskokami - podajemy dziecku wyraz, a jego zadaniem jest podzielić go na sylaby, po wymówieniu każdej z nich musi podskoczyć np. balony - ba ( podskok) lo (podskok) ny (podskok)
• Wybieranie i segregowanie przedmiotów oraz obrazków na podstawie dźwiękowych właściwości ich nazw:
- zabawa w „urwane słowa” – wypowiadamy wyrazy, w których nie ma pierwszej głoski np. …górek, …ułka, …asło, a dziecko musi powiedzieć cały wyraz
- dziecko wskazuje przedmioty, których nazwy rozpoczynają się od tego samego dźwięku lub tej samej sylaby;
- segregowanie obrazków; rozkładamy obrazki z dwóch grup np.(s-sz), a dziecko ma ułożyć je w dwóch szeregach np. s- sałata, samolot, słoń sz- szafa, szal, szyny.
- zabawa ,,Kto powie ?” - wyszukiwanie słów na daną głoskę np. ,,d” (dom, dama, drewno, dinozaur …)
- zamiana słów: ,,zmień ostatnią lub pierwszą głoskę tak, aby powstało nowe słowo: nos - ,,s” na ,,c” – noc
- wyszukiwanie słów, które kończą się taką samą głoską
- wysłuchiwanie w jakim miejscu słychać np. głoskę „m” , na początku, w środku czy na końcu wyrazu maki, komoda, dom.
